Η ευθύνη της διανόησης

Στη σημερινή εποχή της πολιτισμικής ρευστότητας, η οποία χαρακτηρίζεται από την άμβλυνση της ισχύος των κοινωνικών αξιών σε σημαντικό βαθμό, έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η προσέγγιση της σύγχρονης διανόησης και του ρόλου της στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Η αναγκαιότητα αυτή καθίσταται πιο επιτακτική, όταν διατυπώνονται απόψεις, οι οποίες ουσιαστικά θεωρούν, ότι η διανόηση οφείλει να παίζει ηγεμονικό ρόλο στην δυναμική της εξέλιξης από το ένα μέρος και από το άλλο πρέπει να βασίζεται σε άτομα-φορείς της διανοητικής λειτουργίας νεαρής ηλικίας. Οι νέοι διανοούμενοι, σύμφωνα με αυτή την θεώρηση, μπορούν να κάνουν τις αναγκαίες υπερβάσεις και να κατευθύνουν την κοινωνική δυναμική στην έξοδο από την κρίση. Και τούτο, διότι οι νέοι υφίστανται τις πιο αρνητικές επιπτώσεις από την κρίση και οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ καθώς και η διανόηση μεγαλύτερης ηλικίας ευθύνονται για την οδυνηρή κατάσταση, στην οποία έχει περιέλθει η κοινωνία. Όσο καλές προθέσεις και αν έχουν οι φορείς τέτοιων απόψεων, η ηλικιακή εναλλαγή ως μέσω για διέξοδο από μια κατάσταση κρίσης οριοθετείται ως κραυγή αγωνίας και απόγνωσης, η οποία μάλιστα οδηγεί στη διαμόρφωση προβληματικών σχέσεων μεταξύ των γενεών. Η ιστορία όμως στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη και πολύπλοκη πραγματικότητα προϋποθέτει πολύ πιο σύνθετες διεργασίες και τομές στο πλαίσιο της δυναμικής της εξέλιξης. Ιδιαιτέρως δε στον ευρωπαϊκό χώρο ως υπερεθνικό μόρφωμα, η κατάσταση είναι πολύ πιο δύσκολη και πολυδιάστατη.

Δεν μπορεί να αναπτυχθεί βιώσιμη δυναμική μόνο στα όρια ενός ευρωπαϊκού κράτους. Είναι ανάγκη να αναπτυχθεί μια ευρύτερη ευρωπαϊκή δυναμική, της οποίας μια παράμετρος θα είναι σίγουρα και η διανόηση.

Όμως ποιά διανόηση?

Αυτή που υπάρχει στην εικονική πραγματικότητα των μίντια και τους μηχανισμούς ενσωμάτωσης στη λογική ενός συστήματος?

Και ποιά είναι η ευθύνη της απέναντι στο κοινωνικό σώμα και στην ιστορική προοπτική της Ευρώπης και του πλανήτη?

Η ευθύνη της διανόησης είναι πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη. Πρέπει δε να αναληφθεί άμεσα και χωρίς καθυστέρηση, διότι ο χρόνος πλέον είναι πολύ πιο γρήγορος και πολύ πιο πλούσιος σε προϋποθέσεις.

Έχει δε να αντιμετωπίσει και μια δημοσιότητα, η οποία ως σύστημα υποκαθιστά την κριτική λειτουργία των μελών μιας κοινωνίας, μετατρέποντας τους από πολίτες σε καταναλωτές πολιτικής και κοινωνικών αξιών, οι οποίες δεν παράγονται από τους ίδιους. Οι ανάγκες αναπαραγωγής του συστήματος οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης προσδιορίζουν και το περιεχόμενο και τις στοχεύσεις των παραγόμενων αξιών. Ο άνθρωπος τείνει να αποκτήσει χαρακτηριστικά βιολογικής μηχανής. Έτσι όμως γίνεται εύκολος στόχος στη χειραγώγηση. Αυτό το φαινόμενο διευκολύνει και η αδυναμία του μεμονωμένου ατόμου να προσεγγίσει, αναλύσει και αντιληφθεί την σύγχρονη πολύπλοκη πλανητική πραγματικότητα, η οποία επηρεάζει τόσο τις επιμέρους κοινωνίες όσο και τον κάθε άνθρωπο ως μονάδα. Η τεράστια εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας από το ένα μέρος διευκολύνει την καθημερινότητα του ανθρώπου, από το άλλο μέρος όμως υπερβαίνει τα όρια της νοητικής λειτουργίας του ατόμου, διότι δεν διαθέτει ένα μεθοδολογικό εργαλείο, το οποίο ισχύει για την προσέγγιση του συνόλου των διαστάσεων της πραγματικότητας. Για την υπέρβαση αυτών των δυσκολιών η διανόηση μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά και να οδηγήσει το σύγχρονο άνθρωπο σε μια πιο συνειδητή πορεία προς το μέλλον. Αυτή την ευθύνη οφείλει να την αναλάβει χωρίς ηλικιακές εξειδικεύσεις.

Δεν περιορίζεται όμως μόνο εκεί, δηλαδή απέναντι στον άνθρωπο και τις κοινωνίες.

Η διανόηση έχει ευθύνη απέναντι στην αλήθεια, ως ηθικό φορτίο της ανθρώπινης λειτουργίας, αλλά και απέναντι στην αντικειμενικότητα της κριτικής προσέγγισης της πραγματικότητας. Ταυτοχρόνως δε πρέπει να απελευθερωθεί από έναν εσωστρεφή ρόλο στο πλαίσιο της πολυπλοκότητας, που η ίδια η επιστήμη και η τεχνολογία παράγουν. Αυτό σημαίνει, ότι μια από τις διαστάσεις αυτής της ευθύνης είναι και η απλούστευση της πολυπλοκότητας της πραγματικότητας, ώστε να διασφαλίζεται η πρόσβαση της κοινωνίας στη γνώση και την ρεαλιστική επαφή με τη δυναμική της εξέλιξης. Για να κρίνει και να κάνει πολιτικές επιλογές ο πολίτης, οι οποίες θα δεσμεύουν το μέλλον, πρέπει να αντιλαμβάνεται, όσο μπορεί περισσότερο, τον κόσμο που τον περιβάλλει.

Για να γίνει αυτό πράξη πρέπει να λειτουργούν οι κοινωνίες βασιζόμενες στην κουλτούρα του διαλόγου και των συγκλίσεων για την πραγμάτωση μιας ουσιαστικής δημοκρατίας, αντιπροσωπευτικής όλων των κοινωνικών ομάδων.

Η διανόηση, σεβόμενη την ευθύνη της απέναντι στην εσωτερική λογική της επιστήμης και στην αποφυγή μετεξέλιξης της σε εργαλείο του λαϊκισμού, καλείται να παίξει αποφασιστικό ρόλο σε αυτή την πορεία προς την αυτογνωσία, κοινωνική και ατομική.

Στον ευρωπαϊκό χώρο η κουλτούρα του διαλόγου διαφέρει από χώρα σε χώρα. Σε κοινωνίες που η πολιτική λειτουργία έχει ιδεολογηματικό χαρακτήρα ή βασίζεται σε στερεότυπα, τα οποία ανήκουν στο παρελθόν, ο διάλογος και η κουλτούρα των συγκλίσεων είναι δύσκολο να πραγματοποιηθούν. Αυτές οι κοινωνίες σε περιόδους κρίσης αποκτούν πολύ πιο έντονα συγκρουσιακά χαρακτηριστικά και η κοινωνική συνοχή υφίσταται μεγαλύτερες πιέσεις. Κυριαρχεί το θυμικό στην αντιπαράθεση και όχι τα επιχειρήματα και ο ορθολογισμός.

Σε μια πραγματικότητα δε, η οποία έχει έντονο εικονικό χαρακτήρα στο χώρο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, ο ορθός λόγος και η ψύχραιμη και αντικειμενική προσέγγιση της πραγματικότητας δεν διευκολύνονται. Ο διάλογος που μπορεί να αναπτυχθεί στα μίντια με την ενεργοποίηση της μιντιακής διανόησης βασίζεται κυρίως σε υπεραπλουστεύσεις, ιδεολογηματικού χαρακτήρα προσεγγίσεις και εξαγωγή μη ισορροπημένων και ρεαλιστικών συμπερασμάτων. Οι διανοούμενοι με μιντιακά χαρακτηριστικά κερδίζουν μεν αναγνωρισιμότητα, δεν συμβάλλουν όμως στην ενεργοποίηση κοινωνικών διεργασιών, οι οποίες προσδίδουν στην κοινωνία ρόλο συλλογικού υποκειμένου, το οποίο έχει τη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού και συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων. Αντιθέτως στο πλαίσιο μιας δραματουργικής εικονικής πραγματικότητας στις οθόνες των τηλεοράσεων, με έντονα ελλειμματικό χρόνο ως προς την κατάθεση απόψεων, υποκαθιστούν τον καταναλωτή του θεάματος. Δεν είναι τυχαίο, ότι σε κοινωνίες με μη ανεπτυγμένη την κουλτούρα του διαλόγου οι δημοσιογράφοι θεωρούν ότι εκφράζουν την κοινωνία, ως εάν η επαγγελματική τους λειτουργία είναι αποτέλεσμα δημοκρατικών διεργασιών και διαδικασιών για την επιλογή τους σε αυτή τη θέση.

Εάν η διανόηση απαντήσει θετικά στην ανάληψη της ευθύνης, η οποία της αναλογεί, τότε θα πρέπει, πέρα από την επιστημονική της λειτουργία, να ενεργοποιηθεί στο χώρο της κοινωνίας πολιτών. Εκεί θα δοθεί η ευκαιρία να αναπτυχθεί διάλογος αναλυτικός και στοχευμένος, χωρίς τα ελλείμματα του εικονικού χρόνου, ο οποίος θα βοηθήσει τους πολίτες να κατανοήσουν την σύνθετη πραγματικότητα και να κάνουν επιλογές συνειδητές. Ταυτοχρόνως θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την διαμόρφωση συνθηκών, οι οποίες διευκολύνουν την κοινωνική ευαισθητοποίηση και πολιτική ενεργοποίηση των πολιτών. Με αυτές τις συνθήκες είναι πιο εύκολη η τροφοδότηση του πολιτικού συστήματος με στελεχιακό δυναμικό, το οποίο μπορεί να ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός μέλλοντος, το οποίο κάθε άλλο παρά εύκολα διαχειρίσιμο θα είναι. Παραλλήλως οι κοινωνικές δομές θα αποκτήσουν την απαραίτητη δυναμική για μια πορεία με προοπτική.

 

Χρήστος Αλεξόπουλος 10/2/2013