Η μετανάστευση των Ελλήνων: Ευλογία ή κατάρα;

του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου 

Εξήντα χρόνια πέρασαν από την έρευνα του περιοδικού «Εποχές» (τεύχος 22, Φεβρουάριος 1965) για τη μετανάστευση των Ελλήνων σε διάφορες χώρες. Το γενικό ερώτημα που έθεσε το περιοδικό ήταν «Μετανάστευση: Ευλογία ή κατάρα;». Σε αυτό απάντησαν πολιτικοί (Παν. Κανελλόπουλος, Αριστ. Πρωτοπαπαδάκης, Ανδ. Παπανδρέου, Ηλίας Ηλιού), οικονομολόγοι (Ιωάν. Πεσμαζόγλου, Αδαμ. Πεπελάσης, Εμμ. Μάρκογλου), εκπρόσωποι των βιομηχάνων και των εμπόρων (Γεωρ. Δράκος, Χρ. Πανάγος) και εκπρόσωποι των συνδικάτων (Ορ. Χατζηβασιλείου και Κώστας Παπαϊωάννου). Οι απαντήσεις τους παρουσιάζουν ενδιαφέρον γιατί εκφράζουν, κατά τεκμήριο, όλους όσοι διαμόρφωσαν τον τρόπο ζωής των Ελλήνων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το αποτέλεσμα των πολιτικών που προτάθηκαν και υλοποιήθηκαν, που το αποτέλεσμα δείχνει ότι ήσαν αποτυχημένες ως προς τη μετανάστευση των νέων και ως προς το δημογραφικό.  

 

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, πρώην πρωθυπουργός και αρχηγός της ΕΡΕ, του Κόμματος της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης, θεωρούσε «ευλογία Θεού» τη ροπή των Ελλήνων να απλώνουν τη δράση τους σε όλο τον κόσμο, παλαιότερα ως άποικοι και αργότερα ως μετανάστες. Την παροδική προσφορά εργασίας Ελλήνων σε ξένες χώρες ονόμασε «αγαθό», που προέκυψε από ένα αναγκαίο κακό. Πίστευε ότι με κατάλληλες συνθήκες οι αναχωρούντες για εργάτες στην ξενιτειά θα ξαναγυρίσουν εφόσον προχωρήσει ο εκσυγχρονισμός της ελληνικής οικονομίας και η εντατική εκβιομηχάνιση. Η πρόβλεψή του αποδείχθηκε λανθασμένη. Οι περισσότεροι Έλληνες έμειναν στο εξωτερικό και οι απόγονοί τους, κυρίως με τους μεικτούς γάμους, συν τω χρόνω αφομοιώνονται. Λανθασμένη αποδείχθηκε επίσης η πρόβλεψή του, ότι η πρόοδος της Ελληνικής βιομηχανίας, θα είχε ως αποτέλεσμα «να μειώνεται ο αριθμός εκείνων που φεύγουν έξω από τα όρια της χώρας και θα εξασφαλίζεται παράλληλα σε όσους παλιννοστούν εργασία που θα αξιοποιεί την ικανότητα και τις γνώσεις τους». Στην ουσία δεν υπήρξε καμία τόσο σημαντική πρόοδος στη βιομηχανία.

 

Ο Αριστείδης Πρωτοπαπαδάκης, βουλευτής Κυκλάδων της ΕΡΕ βλέπει θετικά τη μετανάστευση των Ελλήνων. Σημειώνει πως για τον Έλληνα μετανάστη – στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης π.χ. – «πέραν από την τεχνολογική του κατάρτιση, υπάρχει η μεγάλη ωφέλεια ότι όχι μόνο βλέπει αλλά και ζει τη ζωή των χωρών αυτών με την οργάνωση, την τάξη και τη θετικότητα, που την χαρακτηρίζουν. Ανοίγουν τα μάτια του… Για τον Έλληνα μετανάστη δηλαδή, εκτός από την υλική ωφέλεια – αυτό είναι το συνηθέστερο – υπάρχει και η ηθική ωφέλεια, που μπορεί να γίνει μεγαλύτερη με μια διαπαιδαγώγηση που να συσχετίζει κάπως αυτά που βλέπει και ζει εκεί με τις συνθήκες ζωής εδώ». Δικαιολογεί και τη διάλυση της οικογένειας με τη μετανάστευση, συγκρίνοντάς την με τη ζωή του ναυτικού: «Όσο για την οικογένεια, της λείπει βέβαια ο γιός, ο αδελφός, σπανιότερα ο σύζυγος…Και όταν πρόκειται για μετανάστη, τουλάχιστον η οικογένεια τον ξέρει σε στεριά επάνω και μάλιστα πολιτισμένη. Τί να πούμε για την οικογένεια του ναυτικού, που τον νιώθει να θαλασσοδέρνεται τις περισσότερες ημέρες του χρόνου;…». Ο Αρ. Πρωτοπαπαδάκης δεν μπόρεσε να διακρίνει πως η ζωή λ.χ. στη Γερμανία δεν έχει καμία σχέση με αυτήν στην Ελλάδα, που, στην ουσία της, είναι πολύ πιο όμορφη. Έφερε επίσης ατυχές παράδειγμα μεταξύ μετανάστη και ναυτικού. Του διέφυγε ότι ο ναυτικός είναι εργαζόμενος που γυρίζει στην Ελλάδα όπου είναι το σπίτι και η οικογένειά του, ενώ ο μετανάστης μένει μόνιμα στην ξένη και εκεί είναι πλέον το σπίτι του…

 

Ο Ανδρέας Παπανδρέου, ως βουλευτής Αχαΐας του κυβερνώντος Κόμματος της Ενώσεως Κέντρου, εκφράζει επιγραμματικά την πεποίθηση, την οποία αορίστως στηρίζει «σε μια πλήρη ανάλυση, λογική και ιστορική», ότι «η μετανάστευση στο εξωτερικό είναι κατά βάση επιζήμια για τη χώρα μας», γιατί «δεν ωφελεί την οικονομική ανάπτυξή της». Αφού αναγγέλλει μέτρα που θα λάβει η κυβέρνηση εκφράζει την απαισιοδοξία του για το μέλλον των Ελλήνων μεταναστών:

 

«Ο μετανάστης…ζώντας σε μια κοινωνία ανώτερης υλικής στάθμης είναι μοιραίο να αφομοιωθεί από αυτήν γρήγορα ή αργά. Θα απαιτηθεί μια συστηματική προσπάθεια – η οποία μέχρι τώρα δεν έχει γίνει – με τη συνδρομή του κράτους, της εκκλησίας και των πνευματικών εκπροσώπων του τόπου, για να ανανεώνεται η εθνική παράδοση των αποδήμων Ελλήνων». 

 

Είναι λυπηρό που τα ωραία που είπε ως βουλευτής τα ξέχασε ως πρωθυπουργός. Διέλυσε τη βιομηχανία, χρέωσε υπέρμετρα την Ελλάδα, κυνήγησε την πολιτιστική μας κληρονομιά, απαξίωσε την οικογένεια, εδίωξε την Εκκλησία, ανύψωσε σε αξία τη μετριότητα και καθιέρωσε τον κομματικό μηχανισμό. 

 

Ο Ηλίας Ηλιού, κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της ΕΔΑ, σημειώνει ότι μεταπελευθερωτικά η μετανάστευση πήρε ανησυχητικές διαστάσεις, με αιχμή την εξαετία 1957-1963, κατά την οποία υπήρξε αληθινή θεομηνία, με 430.000 μετανάστες. Απαντά εμμέσως στους πολιτικούς της ΕΡΕ που είδαν στη μετανάστευση και θετικά σημεία: «Πλεονεκτήματα από τη μετανάστευση δεν υπάρχουν. Όσα, αντίθετα προβάλλονται δεν είναι παρά μια προσπάθεια της πολιτικής και οικονομικής ηγεσίας να δικαιολογηθεί για τις ευθύνες της σε πράξεις και παραλείψεις που εξωθούν το ζωντανό και πολυτιμότερο κεφάλαιο τη χώρας έξω από τα σύνορα. Ακόμα και αν άμεσα η απώλεια τόσων ανθρώπων δίνει την αίσθηση μιας πρόσκαιρης ανακουφίσεως από την πίεση της απαλλαγής της ηγεσίας από την ευθύνη και τις σκοτούρες για τη δημιουργία των όρων συγκρατήσεως του πληθυσμού δεν παύει να αποτελεί καθαρή απώλεια του πιο πολύτιμου παραγωγικού δυναμικού της χώρας». Και προσθέτει κατηγορηματικά: «Η μετανάστευση σημαίνει πτώχευση και παρακμή για τον τόπο». Στη συνέχεια προτείνει μέτρα για την αποτροπή της μετανάστευσης και τάσσεται υπέρ της εσωτερικής μετανάστευσης, από την ύπαιθρο προς τα αστικά και βιομηχανικά κέντρα, με το αιτιολογικό ότι θα περιορίσουν τη φυγή στο εξωτερικό. 

 

Σωστές οι απόψεις του Ηλ. Ηλιού, λανθασμένη η πρόβλεψη ότι η εσωτερική μετανάστευση θα περιόριζε την διαρροή προς το εξωτερικό.

 

Ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου, υποδιοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος, αναφέρει τα θετικά και τα αρνητικά, που βλέπει στην τότε μετανάστευση των νέων ανθρώπων. Διαχωρίζει κατ’ αρχήν την ομαλή, όπως τη χαρακτηρίζει, μετανάστευση των είκοσι έως σαράντα χιλιάδων τον χρόνο - από αυτή, από το 1963 και μετά, που ξεπέρασε τις 100.000 ετησίως. Θετικά βλέπει τα ετήσια μεταναστευτικά εμβάσματα – κυρίως από τους υπερπόντιους μετανάστες, αλλά αρνητικό γεγονός θεωρεί το ότι έτσι μειώνεται το εργατικό δυναμικό, χωρίς αντιστάθμισμα για τη χώρα, αφού οι περισσότεροι μετανάστες παρέμεναν ανειδίκευτοι και επομένως και αν επέστρεφαν δεν θα προσέφεραν στον τόπο. 

 

Στη συνέχεια ο Ι. Πεσμαζόγλου τονίζει τα οφέλη από τη σύνδεση της Ελλάδος με την Κοινή Αγορά: «Η είσοδος στην Κοινή Αγορά όχι μόνο δεν αποτελεί για την Ελλάδα αίτιο της εξόδου του πληθυσμού, όπως λέγεται μερικές φορές, αλλά είναι αντίθετα μια μέθοδος για την ανάσχεση της μετανάστευσης, αφού το πλαίσιο της Κοινής Αγοράς δημιουργεί ευκαιρίες και κίνητρα για μια συγχρονισμένη διαδικασία αναπτύξεως». Λανθασμένες οι προβλέψεις του κ. Πεσμαζόγλου ως προς την Κοινή Αγορά. Ουδόλως απέτρεψε τη μετανάστευση. Αντιθέτως την διευκόλυνε. Έχει βάση η άποψή του, ότι υπάρχει διαφορά της ομαλής μετανάστευσης από μια ραγδαία ροή προς το εξωτερικό, μόνο που δεν πρακτικά δεν έγινε τίποτε για να αποτραπεί αυτή η ραγδαία ροή. 

 

Ο Αδαμάντιος Πεπελάσης, υποδιοικητής της Αγροτικής Τραπέζης της Ελλάδος, χαρακτηρίζει «οξύ πρόβλημα» τη μετανάστευση των Ελλήνων στο εξωτερικό και σημειώνει πως οι αρνητικές επιπτώσεις στην ελληνική κοινωνία και οικονομία είναι άμεσες. Όπως εξηγεί δε μεταναστεύει το «πλεόνασμα» της εργασίας αλλά ο αντιπροσωπευτικός τύπος, που ζητείται από τις βιομηχανικές οικονομίες της Δυτ. Ευρώπης. Επίσης ως αρνητικό αποτέλεσμα αναφέρει ότι ενώ ο νέος πριν φύγει στη Γερμανία δουλεύοντας στο χωράφι έκανε παραγωγική δουλειά, όπως και στην ξένη χώρα εργαζόμενος στο εργοστάσιο, όταν επιστρέφει στην Ελλάδα πυκνώνει τις τάξεις των παρασιτικών επαγγελμάτων, δίνοντας πρόσθετο βάρος αντί ανακούφιση στην ελληνική οικονομία. Τα σωστά που αναφέρει ο Αδ. Πεπελάσης ξεπεράστηκαν από τα γεγονότα.

 

Ο Εμμανουήλ Μάρκογλου, ειδικός σύμβουλος Προεδρίας Κυβερνήσεως Γεωργίου Παπανδρέου, ασχολείται με τον ελληνισμό των ΗΠΑ. Σημειώνει ότι οι πρώτοι μετανάστες εργάσθηκαν σκληρά και τίμησαν την γενέτειρά τους Ελλάδα και την «πατρίδα» τους Αμερική. Πάνω από όλα βοήθησαν οικονομικά συγγενείς τους στην Ελλάδα και το χωριό τους από όπου ξεκίνησαν. Οι επόμενες όμως γενιές, που γεννήθηκαν εκεί, δεν είναι μόνον Αμερικανοί πολίτες, είναι Αμερικανοί τονίζει ο κ. Μάρκογλου. Το συμπέρασμα που εξάγει είναι πως το θέμα των εργατών στη Γερμανία είναι ίσως περισσότερο άμεσο και επείγον, αλλά σοβαρό είναι και το θέμα της επικοινωνίας με τους Αμερικανούς ελληνικής καταγωγής. Ορθές οι απόψεις του κ. Μάρκογλου. Προφανώς δεν εισακούστηκαν. Και δεν αναφέρει πως η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία και μόνον αυτή διασώζει στοιχεία της ελληνικής κληρονομιάς τους. 

 

Ο Γεώργιος Δράκος, Πρόεδρος του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων, ως προς την κίνηση των Ελλήνων, κυρίως προς Γερμανία, Βέλγιο και Ελβετία, θεωρεί πρόωρο να κρίνει αν πρόκειται για μετανάστευση, με την έννοια της οριστικής απομάκρυνσης από την Πατρίδα, ή μόνο για σταδιοδρομία στις χώρες υποδοχής, αλλά του φαίνεται πιθανότερο ότι το πρώτο θα συμβεί. Και επισήμανε, το 1965: «Η Ελλάδα καταντά μια χώρα δημογραφικώς φθίνουσα. Η κίνηση προς την αλλοδαπή όχι από το πλεόνασμα, αλλά από το πληθυσμιακό υστέρημα της χώρας, είναι δυσάρεστη και στην περίπτωση που θα αποβεί πραγματική μετανάστευση θα καταστεί πολιτικά ολέθρια, θα αποδυναμώσει τη χώρα πολιτικά και στρατιωτικά». Σωστές οι παρατηρήσεις και οι προβλέψεις του Γ. Δράκου, που προφανώς δεν εισακούστηκαν, όπως και άλλα που είπε για την αποβιομηχάνιση της Ελλάδος.

 

Ο Χρήστος Πανάγος, Πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών, επισημαίνει πως «για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία η δημογραφική εξέλιξη – το 1965 – της χώρας εμφανίζεται ζοφερά υπό την επίδραση δύο βασικών παραγόντων: πρώτον συνεπεία της συνεχώς μειούμενης φυσιολογικής αναπαραγωγής του ελληνικού πληθυσμού, εξ αιτίας του εκουσίου περιορισμού των γεννήσεων και δεύτερον συνεπεία της αθρόας μεταναστεύσεως προς χώρας των τεσσάρων ηπείρων: Αμερικής, Αφρικής, Ωκεανίας, Ευρώπης». Προς περιορισμό της μετανάστευσης ο Χρ. Πανάγος προτείνει μέτρα προς ενημέρωση των μελλόντων να μεταναστεύσουν για το τί θα αντιμετωπίσουν στη χώρα που θα εργασθούν και ενεργό ενδιαφέρον της Πολιτείας γι’ αυτούς. Ορθές οι απόψεις του Χρ. Πανάγου, που δεν εφαρμόστηκαν.

 

Ο Ορέστης Χατζηβασιλείου, Γενικός Γραμματέας της Εκτελεστικής Επιτροπής των «115» Συνεργαζομένων Εργατικών Σωματείων, τονίζει πως όταν ομιλεί για μετανάστευση εννοεί όχι τη φυσιολογική, αλλά την έκτακτη, τη φυγή κυριολεκτικώς χιλιάδων εργατών, εργατών γης και βιομηχανικών εργατών, προς τον κοινό ευρωπαϊκό χώρο. Σημειώνει με έμφαση πως «κανείς σοβαρός άνθρωπος δεν μπορεί να μιλήσει για ευλογία Θεού» και προσθέτει: «Πλεονεκτήματα γενικά της μετανάστευσης δεν υπάρχουν…Η Κυβέρνηση έχει εθνική υποχρέωση να πάρει όλα τα κατάλληλα μέτρα για να περιορίσει αρχικώς τη μετανάστευση και κατόπιν με την εκβιομηχάνιση της χώρας, να την εξαλείψει οριστικά». Ορθές οι επισημάνσεις του Ορ. Χατζηβασιλείου, μόνο που στην πράξη ο ίδιος και ο ιδεολογικός του χώρος ήταν κατά της εκβιομηχάνισης. 

 

Τέλος ο Κώστας Παπαϊωάννου, Αναπλ. Γεν. Γραμματέας της συντηρητικής Γεν. Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος επιχειρεί, ως προς τη μετανάστευση, να ισορροπήσει μεταξύ «ευλογίας» και «κατάρας». Από τη μία αναφέρει «είμαστε υποχρεωμένοι να παραδεχθούμε ότι το 1965 υπήρχε στη χώρα πλεόνασμα προσφοράς εργασίας, που επιβαρύνει το εθνικό και οικογενειακό εισόδημα και δημιουργεί και διογκώνει το φαινόμενο της ανεργίας» και επομένως η μετανάστευση «δεν μπορεί και δεν πρέπει να εμποδισθεί, προς το παρόν τουλάχιστον, αφού υπάρχει τρόπος να αποβεί ωφέλιμη για τη χώρα μας, για τον μετανάστη, για την οικογένειά του». Από την άλλη καλεί το Κράτος να μεριμνήσει και να εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις ώστε οι μετανάστες αυτοί να μη χαθούν για τη χώρα μας, να επιστρέψουν και να αξιοποιηθούν στην προσπάθεια της οικονομικής ανάπτυξης της Πατρίδας… Ανέρειστη αισιοδοξία, ευχολόγια και παραινέσεις χωρίς αντίκρισμα.

 

Η μετανάστευση μετά εξήντα χρόνια 

 

Από τις απαντήσεις στις «Εποχές», το πρώτο και καίριο συμπέρασμα είναι πως στα εξήντα χρόνια που κύλησαν η χώρα μας δεν μπόρεσε να ανακόψει τη μετανάστευση των Ελλήνων στο εξωτερικό. Λόγια, υποσχέσεις, διαβεβαιώσεις πολλές – όμως το αποτέλεσμα είναι κάτω της βάσεως. Αντίθετα, ποιοτικά στις ημέρες μας η μετανάστευσή είναι δυσμενέστερη για τη χώρα από ό,τι ήταν κατά τις δεκαετίες 1950-1960. Τότε αναχωρούσαν για το εξωτερικό ανειδίκευτοι εργάτες, αγρότες, παιδιά πολύτεκνων οικογενειών. Μετά το 2010 φεύγουν κυρίως επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων. Κατά τα έτη 2019-2022 εγκατέλειψαν τη χώρα 283.801 άνθρωποι, που ανήκουν στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό. Στις πιο παραγωγικές ηλικίες (25-44 ετών) ήσαν 161.023. Αλλά και στις ηλικίες με προοπτικές ( 15-24 ετών) στο ίδιο χρονικό διάστημα, 2019-2022, αναχώρησαν για το εξωτερικό 70.951 άτομα. Σημειώνεται ότι η απασχόληση των νεότερων ηλικιών στη βιομηχανία είναι η χαμηλότερη από όλες τις χώρες της Ε.Ε. (2,7%). 

 

Η πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα είναι επίσης χειρότερη από εκείνην του 1965. Διότι η έξοδος από τη χώρα εκατοντάδων χιλιάδων καταρτισμένων ατόμων επιβαρύνεται από το πλεόνασμα των θανάτων έναντι των γεννήσεων. Η απογραφή του 2022 έδειξε 71.249 γεννήσεις έναντι 127.169 θανάτων. Άλλος αρνητικός παράγοντας σήμερα έναντι του 1965 είναι πως ενώ τότε η παρουσία ξένων στη χώρα ήταν μηδενική, τον Ιούλιο του 2025 οι ισχύουσες άδειες διαμονής πολιτών τρίτων χωρών στην Ελλάδα ανέρχονται σε 508.499. Η σημερινή λίαν αρνητική κατάσταση επιβαρύνεται από την πίεση που ασκούν π.χ. οι κατασκευαστικές εταιρείες για έλευση εργατών από τρίτες χώρες. Κατά τους υπολογισμούς των ως άνω εταιρειών για την περίοδο 2024 – 2026 το έλλειμμα των εργαζομένων υπολογίζεται σε 55.000.

 

Η πληθυσμιακή κατάσταση στη χώρα θα γίνεται όλο και χειρότερη. Κατά τον Guardian, με τις σημερινές συνθήκες, ο πληθυσμός της χώρας το 2100 θα περιοριστεί στα 5,8 εκατομμύρια και οι αλλοδαποί κάτοικοι θα φτάσουν το 1,5 εκατομμύρια, ή το 20,5% του συνολικού πληθυσμού.

 

Κατά τα εξήντα αυτά χρόνια που πέρασαν τα διάφορα μέτρα αντιμετώπισης του δημογραφικού αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά γιατί όλοι όσοι μας κυβέρνησαν προσπάθησαν να τα λύσουν με την αδιέξοδη δυτική αντίληψη ζωής: με τον ατομισμό και την αυτονόμηση από τον Θεό και την κοινωνία, σε συνδυασμό με τον διωγμό της φυσιολογικής αντίληψης περί του προορισμού του ανθρώπου. 

 

Σήμερα όποιος μιλήσει για τα προφανή εγκληματικά λάθη που κάνει ο Έλληνας σε βάρος του εαυτού του και της Πατρίδας χαρακτηρίζεται «υπερσυντηρητικός» ή «υπερδεξιός» και εξοστρακίζεται κοινωνικά από τους «προοδευτικούς» εξουσιαστές. Και όμως οι αξίες, που έχουν τεθεί στο περιθώριο, δίνουν νόημα στη ζωή. Μεταξύ αυτών, ότι το παιδί θέλει πατέρα και μητέρα, ότι η γυναίκα και ο άνδρας ολοκληρώνονται ως ζευγάρι με την απόκτηση και ανατροφή παιδιών, ότι δεν υπάρχουν γλυκύτεροι πόνοι από αυτούς του τοκετού, ότι η άμβλωση δεν είναι πράξη ανεξαρτησίας, αλλά δολοφονία, ότι ο κάθε Έλληνας οφείλει να αγαπά την Πατρίδα του, που τον γαλούχησε και του έδωσε τα όποια εφόδια για τη ζωή του και να μένει πιστός σε αυτήν, ότι είναι αυτονόητη η Πίστη του Έλληνα στην Ορθοδοξία, ότι Πολιτεία και οικογένεια οφείλουν να μην υποτάσσονται στον ζωώδη – χωρίς κάποιον ανώτερο σκοπό - τρόπο ζωής, που καταποντίζει τον άνθρωπο στην απόλαυση και στην ηδονή. Πρόσφατα τίτλος καθημερινής εφημερίδας για το δημογραφικό έγραψε την αλήθεια: «Το δημογραφικό δεν λύνεται με επιδόματα». Όμως αυτό που χρειάζεται δεν είναι τόσο «η ουσιαστική στήριξη της γυναίκας που αποφασίζει να κάνει παιδί», που γράφεται στον υπότιτλο, όσο να έχει εμπνευσθεί και ενστερνιστεί ότι δεν υπάρχει ωραιότερη, ευτυχέστερη και σημαντικότερη υπηρεσία στον εαυτό της και στην κοινωνία από τη γέννηση ενός παιδιού.-

koukfamily.blogspot.com

 

diodotos-k-t.blogspot.com