Η ενοχή υποτίθεται ότι είναι μια καθολική θλίψη, μια φυσική συνέπεια της ηθικής αποτυχίας, μια ψυχική πληγή που προκαλείται από τη συνείδηση στον εαυτό της. Θεωρείται ως ο απόλυτος ρυθμιστής της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ο σιωπηλός φύλακας της ηθικής και η δύναμη που ωθεί τα άτομα προς τη λύτρωση. Αλλά ο Αλμπέρ Καμύ, ένας από τους μεγαλύτερους υπαρξιστές του 20ού αιώνα, θα σας έλεγε το αντίθετο.
Ο Καμύ είδε κάτι πολύ πιο σκοτεινό κάτω από την επιφάνεια της ηθικής, κάτι που οι περισσότεροι άνθρωποι αρνούνται να αντιμετωπίσουν. Η ενοχή δεν είναι πραγματική. Δεν είναι μια αναπόφευκτη δύναμη, μια μεταφυσική βεβαιότητα ή μια θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης εμπειρίας. Είναι ένα κατασκεύασμα, ένας ψυχολογικός μηχανισμός που συντηρείται από μια συλλογική πίστη σε μια ψευδαίσθηση. Και το πιο ανησυχητικό είναι ότι τα πιο ισχυρά, αδίστακτα και κυρίαρχα άτομα στην ιστορία δεν το έχουν νιώσει ποτέ. Γιατί? Γιατί η ενοχή υπάρχει μόνο για όσους αποδέχονται τον παραλογισμό της ηθικής. Και οι χειρότεροι ανάμεσά μας, δεν το έχουν αποδεχτεί ποτέ.
Η φιλοσοφία του Καμύ για το Παράλογο βασίζεται σε μια βάναυση, ανησυχητική υπόθεση: το σύμπαν είναι αδιάφορο. Δεν τιμωρεί. Δεν ανταμείβει. Δεν υποστηρίζει κανένα πρότυπο δικαιοσύνης. Τα ανθρώπινα όντα, απελπισμένα για τάξη, κατασκευάζουν νόημα εκεί που δεν υπάρχει. Εφευρίσκουν την ηθική, το νόμο και τη συνείδηση ως τεχνητά κατασκευάσματα για να κατανοήσουν έναν παράλογο κόσμο. Αλλά τα πιο πονηρά άτομα, αυτά που ανεβαίνουν στην εξουσία, χειραγωγούν και καταστρέφουν χωρίς δισταγμό, βλέπουν μέσα από την ψευδαίσθηση. Αναγνωρίζουν την ηθική ως ένα αυθαίρετο σύνολο κανόνων που επιβάλλουν οι αδύναμοι για να περιορίσουν τους ισχυρούς. Και αυτός είναι ο λόγος που δεν αισθάνονται τίποτα.
Οι χειρότεροι άνθρωποι δεν βιώνουν ενοχές, όχι επειδή τους λείπει η ευφυΐα, αλλά επειδή καταλαβαίνουν κάτι που δεν καταλαβαίνουν οι ηθικές μάζες: η ενοχή είναι πραγματική μόνο αν πιστεύεις σε αυτήν. Για να νιώσει κανείς ενοχή, πρέπει πρώτα να αποδεχτεί την ύπαρξη μιας αντικειμενικής ηθικής τάξης. Τι γίνεται όμως αν κάποιος δεν συμφωνεί ποτέ με αυτή την υπόθεση; Τι γίνεται αν βλέπουν την ηθική ως τίποτα περισσότερο από ένα αφηγηματικό όπλο που χρησιμοποιεί η κοινωνία για να διατηρήσει την τάξη; Τότε η ενοχή δεν είναι μια φυσική αντίδραση. Είναι μια εκούσια αυταπάτη. Και μόλις σταματήσετε να πιστεύετε στην ενοχή, παύει να υπάρχει.
Το πιο διάσημο δοκίμιο του Καμύ, Ο μύθος του Σίσυφου, περιγράφει τον Παράλογο Άνθρωπο, ένα άτομο που έχει αγκαλιάσει πλήρως το ανούσιο της ύπαρξης και, με αυτόν τον τρόπο, επιτυγχάνει ένα είδος ελευθερίας άγνωστο στους περισσότερους. Ο Παράλογος Άνθρωπος απορρίπτει όλες τις εξωτερικές δικαιολογίες για την ηθική. Δεν υπακούει στους νόμους επειδή είναι σωστοί. Δεν υποφέρει για τις παραβάσεις του, γιατί τα βάσανα προϋποθέτουν μια κοσμική τάξη που δεν υπάρχει.
Τώρα φανταστείτε να εφαρμόζετε αυτή την έννοια σε ένα άτομο χωρίς συνείδηση, κάποιον που βλέπει την ηθική ως τίποτα περισσότερο από μια σύμβαση που πρέπει να χειραγωγηθεί. Αυτό το άτομο δεν αγωνιά για την προδοσία. Δεν παλεύει με την ηθική των πράξεών του. Δεν ξυπνά στη μέση της νύχτας βασανισμένος από αποφάσεις του παρελθόντος. Αντίθετα, απελευθερώνεται, απελευθερώνεται από τα βάρη που βαραίνουν τα κατώτερα μυαλά. Καταλαβαίνει το μυστικό που οι περισσότεροι άνθρωποι φοβούνται πολύ να αποδεχτούν: η δικαιοσύνη δεν είναι πραγματική, το σωστό και το λάθος είναι ψευδαισθήσεις, ο κόσμος ανήκει σε αυτούς που τον παίρνουν. Στον κόσμο του, η ενοχή είναι μυθοπλασία που προορίζεται για όσους είναι πολύ αδύναμοι για να ξεφύγουν από αυτήν.
Εάν η ενοχή δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα ψυχολογικό κατασκεύασμα, τότε η απουσία της παρέχει σε ένα άτομο ένα απαράμιλλο πλεονέκτημα στην επιδίωξη της εξουσίας. Η ιστορία δεν ανήκει σε αυτούς που διστάζουν, σε αυτούς που τους βαραίνει η συνείδηση. Ανήκει σε εκείνους που ενεργούν χωρίς αμφιβολία, χωρίς τύψεις, χωρίς το βάρος της αυτοκαταδίκης. Ο κόσμος δεν ανταμείβει αυτούς που αγωνιούν για τις αποφάσεις τους, αμφισβητώντας την ηθική τους νομιμότητα. Ανταμείβει όσους εκμεταλλεύονται ευκαιρίες ανεξάρτητα από το ηθικό τους κόστος.
Η ιστορία έχει επανειλημμένα αποδείξει ότι όσοι λειτουργούν χωρίς ενοχές ανεβαίνουν ψηλότερα, διαρκούν περισσότερο και υπαγορεύουν την πορεία του πολιτισμού. Ο Τζένγκις Χαν εξολόθρευσε ολόκληρους υψηλούς πολιτισμούς. Γι' αυτόν, η ηθική ήταν άσχετη. Η νίκη ήταν ο μόνος νόμος. Δεν δίστασε να στείλει ολόκληρες πόλεις στον τάφο τους, ούτε αμφισβήτησε αν οι κατακτήσεις του ήταν δίκαιες. Η Μογγολική Αυτοκρατορία δεν χτίστηκε στη συνείδηση αλλά σε μια μοναδική αρχή: την ασυμβίβαστη κυριαρχία.
Ο Τόμας Έντισον συνέτριψε τους ανταγωνιστές για να εξασφαλίσει την τεχνολογική του αυτοκρατορία. Ασχολήθηκε με αδίστακτες επιχειρηματικές τακτικές, παίρνοντας τα εύσημα για εφευρέσεις που δεν δημιούργησε και σαμποτάροντας σκόπιμα αντιπάλους όπως ο Νίκολα Τέσλα. Ωστόσο, σήμερα, τιμάται ως ιδιοφυΐα, πρωτοπόρος της προόδου.
Ο Μάο Τσε Τουνγκ λιμοκτονούσε εκατομμύρια επιδιώκοντας την ιδεολογική καθαρότητα. Το Μεγάλο Άλμα Προς τα Εμπρός ήταν μια οικονομική καταστροφή, που οδήγησε στο θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων. Ωστόσο, ο Μάο ποτέ δεν εξέφρασε ενοχές ούτε θεώρησε τον εαυτό του ως κακό. Για αυτόν, τα βάσανα δεν ήταν αποτυχία αλλά ένα απαραίτητο βήμα προς την πρόοδο.
Η Μεγάλη Αικατερίνη ενορχήστρωσε πραξικόπημα εναντίον του συζύγου της. Δεν δίστασε να καταλάβει τον θρόνο, κατανοώντας ότι η επιβίωση της βασιλείας της απαιτούσε απόλυτη εξουσία. Δεν τη θυμούνται ως προδότρια αλλά ως μια από τις πιο φωτισμένες ηγεμόνες της Ρωσίας.
Τι κοινό έχουν όλοι αυτοί; Η απουσία ενοχής. Γιατί η ενοχή είναι ένα εμπόδιο, ένα αυτοεπιβαλλόμενο ψυχολογικό εμπόδιο, ένα εμπόδιο στην εξουσία. Οι αδίστακτοι δεν βλέπουν τις πράξεις τους ως εγκλήματα, τις βλέπουν ως αναπόφευκτες. Και το πιο ανησυχητικό, το ίδιο κάνει και η κοινωνία. Οι μάζες δεν αντιστέκονται στην εξουσία, τη θαυμάζουν. Δεν τιμωρούν τους αμείλικτους. τους ανταμείβουν. Γιατί? Γιατί η εξουσία είναι πιο μεθυστική από την ηθική. Γιατί, στον πυρήνα της, η ανθρώπινη ψυχή δεν ακολουθεί την ηθική. Ακολουθεί τη δύναμη. Ακολουθεί τη βεβαιότητα. Ακολουθεί αυτούς που δεν διστάζουν.
Και γι' αυτό ο κόσμος δεν κυβερνάται από τους καλύτερους, αλλά από τους πιο τολμηρούς.
Η απουσία ενοχής δεν είναι απλώς ένα χαρακτηριστικό των αδίστακτων, είναι μια κατάσταση που επιτρέπει στα άτομα να λειτουργούν χωρίς δισταγμό, αμφιβολία για τον εαυτό τους ή τα δεσμά της συνείδησης. Ενώ τα ηθικά διλήμματα παραλύουν τους περισσότερους ανθρώπους, οι αθώοι προχωρούν χωρίς τριβές. Δεν επιβαρύνουν τον εαυτό τους με τύψεις, ούτε περιορίζονται από την ψευδαίσθηση ότι η δικαιοσύνη θα ισορροπήσει τη ζυγαριά. Οι ενέργειές τους είναι ψυχρές, υπολογισμένες και απαλλαγμένες από την ψυχολογική αναταραχή που αποδυναμώνει τα συνηθισμένα μυαλά.
Η σύγχρονη ψυχολογία έχει επιβεβαιώσει αυτή την τρομακτική πραγματικότητα: οι κοινωνιοπαθείς και οι ψυχοπαθείς δεν βιώνουν ενοχές. Είναι βιολογικά καλωδιωμένοι να λειτουργούν χωρίς τύψεις, απρόσβλητοι από τη συναισθηματική ταλαιπωρία που αναστέλλει τους άλλους. Οι αποφάσεις τους δεν λαμβάνονται μέσω ενσυναίσθησης, αλλά μέσω καθαρής ανάλυσης κόστους-οφέλους.
Οι ναρκισσιστές δικαιολογούν τις πράξεις τους μέσω της αυταπάτης. Αναδιαμορφώνουν την πραγματικότητα κατ' εικόνα τους, πεπεισμένοι ότι οι προδοσίες τους είναι δικαιολογημένες, η σκληρότητά τους απαραίτητη και οι νίκες τους αναπόφευκτες. Οι τύραννοι εκλογικεύουν τη σκληρότητά τους ως απαραίτητες θυσίες. Κάθε σφαγή, κάθε καταστολή της διαφωνίας, κάθε πράξη κυριαρχίας γίνεται ένα ατυχές αλλά ουσιαστικό βήμα προς έναν μεγαλύτερο σκοπό. Και το αποτέλεσμα; Ενεργούν αποφασιστικά εκεί που οι άλλοι διστάζουν. Χειραγωγούν εκεί που οι άλλοι συμπάσχουν. Κερδίζουν εκεί που οι άλλοι παραπαίουν.
Αυτό δεν είναι απλώς μια ηθική αποτυχία. Είναι ένα εξελικτικό πλεονέκτημα. Ένα άτομο που δεν έχει ενοχές είναι πιο προσαρμοστικό, ανθεκτικό και ικανό να πάρει αυτό που θέλει χωρίς εσωτερική αντίσταση. Δεν επιβραδύνονται από την αναποφασιστικότητα. Δεν βασανίζονται από τη συνείδησή τους. Δεν χάνουν χρόνο αμφισβητώντας αν τα μέσα τους είναι δικαιολογημένα. Επιδιώκουν τους σκοπούς τους. Και γι' αυτό τους ανήκει η ιστορία.
Αλλά οι επιπτώσεις είναι ακόμη πιο βαθιές. Εάν οι αθώοι άνθρωποι ανεβαίνουν στην εξουσία λόγω του βιολογικού τους πλεονεκτήματος, τι σημαίνει αυτό για το ηθικό άτομο; Γίνεται τότε η ενοχή μια αδυναμία, ένα ελάττωμα στο σχεδιασμό του ανθρώπινου μυαλού; Αν ναι, τότε ίσως η ίδια η ηθική δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μορφή αυτο-σαμποτάζ, ένα σύστημα που δημιουργήθηκε για να περιορίσει εκείνους που διαφορετικά θα μπορούσαν να ευδοκιμήσουν.
Και όμως, υπάρχει μια ακόμη πιο σκοτεινή αλήθεια κάτω από όλα αυτά: οι αθώοι δεν υποφέρουν, αλλά ούτε και ζουν. Μπορεί να ανέβουν στην εξουσία, αλλά υπάρχουν σε διαρκή πείνα, ποτέ δεν ικανοποιούνται, ποτέ δεν βρίσκονται σε ειρήνη. Οι νίκες τους δεν είναι ποτέ αρκετές. Οι κατακτήσεις τους δεν τελειώνουν ποτέ. Γιατί χωρίς ενοχές, δεν υπάρχει αγάπη. Χωρίς τύψεις, δεν υπάρχει λύτρωση. Χωρίς συνείδηση, δεν υπάρχει νόημα.
Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι αν μπορεί κανείς να ξεφύγει από την ενοχή. Το ερώτημα είναι: τι γίνεσαι όταν το κάνεις;
ΤΟ ΟΤΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ;;
ΑπάντησηΔιαγραφή