ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗΣ ΠΟΛΗΣ - ΚΡΑΤΟΥΣ . _ [ "4ος αιώνας π.Χ. , ένας κόσμος που αλλάζει" ]

Σχόλιο Διόδοτου: Οι νεοταξίτες βγάζουν φλύκταινες με.. μοναρχίες, τσάρους, Φίλιππο Β' κ.ά. Γι αυτό στην εκπαίδευση προωθούν περισσότερο.. "Αθηναϊκές Δημοκρατίες", Πλάτωνα, Δημοσθένη, Περικλή κ.ά. Όπως κάνουν και με θεατρικούς συγγραφείς· Σοφοκλή, Ευριπίδη  κ.ά., αλλά μόκο για Αισχύλο o οποίος αναφέρεται χύμα στην προϊστορία των Ελλήνων.

 

Ο ρεαλιστής Ισοκράτης έχει πια εγκαταλείψει την ιδέα που υποστήριξε στον «Πανηγυρικό» του περί ηγεσίας της Αθήνας στην ενοποίηση των ελληνικών πόλεων. Το άστρο του Μακεδόνα Φιλίππου έχει ανατείλει και ο ρήτορας βλέπει στο πρόσωπό του τον μεγάλο ηγέτη της Ελλάδας. Τη μόνη ελπίδα να επιβιώσει ο ελληνικός κόσμος και να μην αλωθεί από τους βαρβάρους.

Τον συμβουλεύει, λοιπόν, να ενοποιήσει τις ελληνικές πόλεις, όχι με τη βία, αλλά κερδίζοντας την εκτίμησή τους, στον λόγο του «Φίλιππος» το 346:
«...να πάψης πια να φέρεσαι σε άλλες πόλεις φιλικά και σε άλλες εχθρικά, και ακόμα να προτιμάς τις πράξεις που στους Έλληνες εμπνέουν εμπιστοσύνη και στους βαρβάρους φόβο» (80)

Έχοντας όλους τους Έλληνες στο πλευρό του, ο Φίλιππος θα μπορέσει να εκστρατεύσει εναντίον της Περσίας, σε μια εποχή που οι διεθνείς συνθήκες ευνοούν μια τέτοια πρωτοβουλία.

Γιατί, όμως, επέλεξε τον Φίλιππο; Ο Ισοκράτης αιτιολογεί την απόφασή του αυτή:

«Είναι όμως σε όλους γνωστό πως αρχικά σ' εκείνη απευθύνθηκα (στην Αθήνα), και μάλιστα με επιμένοντας πολύ· αλλά όταν κατάλαβα πως πρόσεχε αυτούς που μαίνονταν στο βήμα και όχι τα δικά μου λόγια, φυσικά την εγκατέλειψα, χωρίς όμως να εγκαταλείψω και το σχέδιό μου.»(129)
 «Λέω λοιπόν πως πρέπει να γίνεις ο ευεργέτης των Ελλήνων, ο βασιλιάς των Μακεδόνων και ο κυρίαρχος όσο μπορείς περισσότερων βαρβάρων. Αν πράξεις έτσι, όλοι θα σου χρωστούνε χάρη: Οι Έλληνες για τις ευεργεσίες σου, οι Μακεδόνες που τους κυβερνάς ως βασιλιάς και όχι σαν τύραννος· και όλοι οι άλλοι οι λαοί που θα τους απαλλάξεις από τη δεσποτική κυριαρχία των βαρβάρων και θα τους προσφέρεις την προστασία των Ελλήνων.» (154)

Το κίνητρο του Ισοκράτη είναι βαθύτατα πατριωτικό. Επιθυμεί να δει την Ελλάδα δοξασμένη και ισχυρή. Αισθάνεται ότι έχει αναλάβει ιερή αποστολή, πως οι ίδιοι οι θεοί επιθυμούν να αποκαταστήσουν τη φήμη της Ελλάδας και να την απαλλάξουν από τη δυστυχία. Οι θεοί, λέει, δεν επεμβαίνουν οι ίδιοι στις ανθρώπινες υποθέσεις, αλλά εμπνέουν τις κατάλληλες σκέψεις στον καθένα, ώστε να λάβει τη μία ή την άλλη απόφαση και στην περίπτωση αυτή ο ρήτορας είναι εκείνος που παροτρύνει με τα λόγια και ο Φίλιππος εκείνος που θα θέσει σε εφαρμογή το θεϊκό σχέδιο. Είναι η ώρα να αναλάβουν δράση, ώστε οι Έλληνες να σταθούν στο ύψος που τους αρμόζει.

«Ακόμα σκέψου τι φοβερή ντροπή είναι για μας να επιτρέπουμε να είναι πιο ευτυχισμένη η Ασία από την Ευρώπη και οι βάρβαροι να είναι πιο εύποροι από τους Έλληνες· να αφήνουμε να ονομάζονται Μεγάλοι Βασιλιάδες αυτοί που κληρονόμησαν την εξουσία από τον Κύρο ―που η μάνα του τον πέταξε στους δρόμους― και να προσαγορεύονται με ταπεινότερα ονόματα οι απόγονοι του Ηρακλή ― που ο πατέρας του τον ύψωσε στη θέση των θεών για τη μεγάλη του αρετή. Από αυτά τίποτα πια δεν πρέπει να παραμείνει όπως είναι· όλα πρέπει να ανατραπούν, όλα να αλλάξουν.» (132)

Αυτή την εποχή, ο Δημοσθένης έρχεται αντιμέτωπος με τον Αισχίνη, τον οποίον κατηγορεί πως δωροδοκήθηκε από τον Φίλιππο, όταν είχαν πάει στην Πέλλα για διαπραγματεύσεις μαζί του. Με την «ειρήνη του Φιλοκράτη» η Αθήνα είχε επιτρέψει στον Φίλιππο να πατήσει το πόδι του στην Κεντρική Ελλάδα. Έχουν σωθεί οι λόγοι και των δύο ρητόρων που εκφωνήθηκαν στο δικαστήριο, με τον τίτλο «Περί της παραπρεσβείας». Το 343, ο Αισχίνης αθωώνεται με μικρή πλειοψηφία και ο Υπερείδης κατορθώνει να καταδικαστεί ο Φιλοκράτης σε θάνατο, ο οποίος για να γλιτώσει την ποινή εγκαταλείπει την πόλη.  Ο Δημοσθένης, που έχει καθιερωθεί ως ικανός πολιτικός ηγέτης, μέσα στα επόμενα 2 χρόνια θα τιμηθεί από τους Αθηναίους δύο φορές με το χρυσό στεφάνι.

Το  339  ο Ισοκράτης, σε ηλικία 97 ετών, γράφει τον «Παναθηναϊκό» με σκοπό να εκθέσει την άποψή του για το ιδανικό πολίτευμα και να κάνει έναν απολογισμό της παρουσίας του στον πνευματικό χώρο της Αθήνας.
Περιγράφοντας τον μορφωμένο άνθρωπο, αμφισβητεί την επάρκεια της επιστημονικής κατάρτισης, θεωρώντας πως σε τίποτα δεν ωφελεί από μόνη της την διάπλαση ενάρετου χαρακτήρα.
Πραγματικά μορφωμένος άνθρωπος είναι εκείνος που χειρίζεται με επιτυχία τα καθημερινά ζητήματα εκμεταλλευόμενος με έξυπνο τρόπο τις περιστάσεις προς το συμφέρον του.
Μορφωμένος είναι ο αξιοπρεπής και δίκαιος, ο υπομονετικός και ήπιος άνθρωπος που χειρίζεται με καλοσύνη τις δυσκολίες στη συναναστροφή του με τους άλλους.

Μορφωμένος είναι εκείνος που δεν παραδίνεται στις ηδονές, αλλά διακρίνεται από αυτοσυγκράτηση, όπως αρμόζει στην ανθρώπινη φύση.
Μορφωμένος είναι αυτός που δεν επαίρεται για κάτι που απέκτησε από τύχη, αλλά απολαμβάνει περισσότερο αυτά που απέκτησε με τον κόπο και την εξυπνάδα του. Αυτός που ξέρει να προσαρμόζεται με λογικό τρόπο σε κάθε τέτοια κατάσταση.
Σε αυτό το σημείο ο Ισοκράτης διαφοροποιείται από τον Πλάτωνα, ο οποίος θεωρεί τη φιλοσοφία ως τον μόνο δρόμο για τη μόρφωση και την αρετή. Ο Ισοκράτης είναι πραγματιστής και θεωρεί ότι η φιλοσοφία αποξενώνει τον μαθητή από την αληθινή ζωή και την καθημερινότητα, και στο ζήτημα αυτό μένει πιστός στο πρόγραμμα της σοφιστικής. Δεν υπάρχει απόλυτη γνώση, αλλά μονάχα γνώμες και ο μαθητής του Ισοκράτη μαθαίνει να επιλέγει εκείνη που είναι η καταλληλότερη για κάθε περίσταση.
 Όσον αφορά το πολίτευμα, ο Ισοκράτης είναι οπαδός της δημοκρατίας όπως αυτή καθιερώθηκε από τον Σόλωνα και τον Κλεισθένη. Μια δημοκρατία στην οποία επιλέγονται στα δημόσια αξιώματα οι καλύτεροι, οι άριστοι  και όχι όποιος να’ναι, όπως συνέβαινε με τις κληρώσεις.

Ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε την Αθήνα το 347, όταν οι πολιτικές εντάσεις κορυφώνονται και οι αντιμακεδονική παράταξη του Δημοσθένη δεν έβλεπε με καλό μάτι τους φίλους των Μακεδόνων. Ταξίδεψε μαζί με τον μαθητή του Θεόφραστο στην Άσσο της Μ. Ασίας και στη Λέσβο, για να καταλήξει στην Πέλλα, όπου ανέλαβε τη μόρφωση του διαδόχου του μακεδονικού θρόνου, του Αλεξάνδρου από το 343 έως το 340 περίπου. Έμεινε μερικά χρόνια ακόμα στη Μακεδονία και εμφανίζεται και πάλι στην Αθήνα το 335 όπου ίδρυσε τη σχολή του στο γυμναστήριο κοντά στο ιερό του Λυκείου Απόλλωνα και ονομάστηκε γι’αυτό Λύκειο, ενώ οι μαθητές του απέκτησαν και την ονομασία Περιπατητικοί, εξαιτίας των περιπάτων που έκαναν στο στεγασμένο μέρος της εγκατάστασης.
Η «Ρητορική» του κυκλοφορεί αναθεωρημένη και ολοκληρώνει τα «Πολιτικά», ένα σύνολο οκτώ βιβλίων γραμμένα σε διάφορες εποχές. Όταν στο έργο αυτό, γράφει πως η Παιδεία είναι το μεγαλύτερο όπλο που έχει η πόλη να προφυλάξει το πολίτευμά της, μορφώνοντας πολίτες που θα μπορούν να ζουν σύμφωνα με τις αρχές που έχει αποδεχτεί, η ιδιότητα του πολίτη στην πραγματικότητα δεν υφίσταται πλέον. Ο Αριστοτέλης δεν ενδιαφέρεται, όπως ο Πλάτων, να παρουσιάσει τον τύπο της ιδανικής πολιτείας, αλλά προσπαθεί να βρει τρόπους επίλυσης των προβλημάτων της εποχής του μέσω της επαγωγικής σκέψης. Και αναζητά τις λύσεις αυτές σε όλο το φάσμα του επιστημονικού πεδίου, προσφέροντας με το έργο του μια ενοποιημένη εικόνα της επιστήμης.

Εντυπωσιάζοντας ένα νέο κοινό

Αυτή την εποχή, η ιστοριογραφία απομακρύνεται από την αυστηρότητα του Θουκυδίδη, καθώς υιοθετεί τεχνικές από τη ρητορεία και επιδιώκει τον εντυπωσιασμό πλησιάζοντας περισσότερο την τραγωδία. Δίνεται μεγάλη έμφαση στο ύφος της αφήγησης και στα παραδείγματα, τα οποία είναι κατάλληλα για την εκπαίδευση του πολίτη και διευκολύνουν την κατανόηση των ηθικών προβληματισμών. Αυτόν τον χαρακτήρα έχουν και τα ιστορικά έργα του Ξενοφώντα, τα οποία είναι περισσότερο επιφανειακές, αν και εντυπωσιακές, αφηγήσεις ειδικά αν συγκριθούν με την επιστημονική διερεύνηση των γεγονότων του Θουκυδίδη.

Καθώς η πολυφυλετική αυτοκρατορία ανατέλλει, εμφανίζονται ολοένα και περισσότερες πολιτικές βιογραφίες, έπαινοι σπουδαίων ανδρών και μελέτες για την προσωπικότητα του καλού μονάρχη, έργα με τα οποία το κοινό προετοιμάζεται ψυχολογικά για τη θέση του στον νέο κόσμο. Πολλά από αυτά ακολουθούν το παράδειγμα του «Ευαγόρα» που είχε γράψει ο Ισοκράτης και οι συγγραφείς τους είναι μαθητές του.
Ανάμεσα στους πιο γνωστούς ιστορικούς του 4ου αιώνα συναντάμε τον Κτησία, τον Θεόπομπο και τον Έφορο. Επηρεασμένοι τόσο από την ρητορική τέχνη, όσο και από το γενικότερο πνεύμα της εποχής που αναζητά γοητευτικές ιστορίες, τούτοι οι ιστορικοί δεν ακολουθούν τον δρόμο που χάραξε ο Θουκυδίδης, αλλά επιστρέφουν στον Ηρόδοτο.

 

ΤΕΛΟΣ ΕΠΟΧΗΣ

Η ορθότητα της πολιτικής σκέψης του Ισοκράτη έχει αμφισβητηθεί ήδη από την αρχαιότητα. Ο ανιψιός του Πλάτωνα και διάδοχός του στην Ακαδημία, ο Σπεύσιππος, έγραψε σε μία επιστολή προς τον Φίλιππο το 343:  « Ο Ισοκράτης, όταν ήταν νέος, έστελνε στην Αθήνα άθλια αντιμακεδονικά γράμματα. Τώρα που είναι ηλικιωμένος... σου απηύθυνε έναν λόγο. Αλλά πρόκειται για τον ίδιο λόγο που είχε γράψει στην αρχή για τον Αγησίλαο, στη συνέχεια με κάποιες μεταβολές τον πούλησε στον Διονύσιο της Σικελίας και έπειτα, με μία τομή εδώ και μία προσθήκη εκεί, προσπάθησε να τον στείλει στον Αλέξανδρο των Θηβών. Τελικά, με τον τρόπο που έχει να γίνεται απεχθής, τον έστειλε σε σένα.».
Ωστόσο, αυτό που οφείλουμε να αναγνωρίσουμε στον Ισοκράτη είναι πως είχε αντιληφθεί ότι η εποχή της πόλης-κράτους είχε πλέον παρέλθει. Αυτός ήταν ο λόγος που αναζητούσε στους σπουδαίους ηγέτες της εποχής του, εκείνον που θα μπορούσε να ενώσει όλες τις ελληνικές πόλεις, εξέλιξη που θεωρούσε αναπόφευκτη προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο περσικός κίνδυνος. Οφείλουμε επίσης να παραδεχτούμε πως τελικά επιβεβαιώθηκε, όταν, λίγα χρόνια μετά, ο ελληνισμός εξαπλώθηκε ως την Ινδία με την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Τα γεγονότα εξελίχθηκαν αστραπιαία.  Ο Φίλιππος έχει καταλάβει την Άμφισσα και την Ελάτεια της Φωκίδας και ο Δημοσθένης αγωνίζεται να πείσει τους Αθηναίους και τις υπόλοιπες πόλεις να ετοιμαστούν για να αντιμετωπίσουν την επερχόμενη σύγκρουση. Παρά τις προσπάθειες του Φωκίωνα να τους αποτρέψει από μία τέτοια ενέργεια, η απόφαση λαμβάνεται την απόφαση Αθήνας υποστηρίζουν η Θήβα και άλλες μικρότερες πόλεις και ένας στρατός μεγαλύτερος των Μακεδόνων παρατάσσεται στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας την 3η Αυγούστου του 338, για να υποστούν πανωλεθρία. Ο ιερός λόχος των Θηβαίων έπεσε μέχρις ενός, ενώ, υπό την πίεση του νεαρού γιου του Φιλίππου, του Αλεξάνδρου, οι Αθηναίοι στρατηγοί Χάρης και Λυσικλής τράπηκαν σε φυγή διασώζοντας ένα τμήμα του στρατεύματος, ανάμεσά τους και τον Δημοσθένη. Ο νικητής Φίλιππος τιμώρησε αυστηρά τους άλλοτε συμμάχους του Θηβαίους εξορίζοντας και θανατώνοντας τους πρωταίτιους και εγκαθιστώντας φρουρά στην πόλη τους, ενώ οι Αθηναίοι τον αναγνώρισαν ως κυρίαρχο και έτυχαν επιεικούς μεταχείρισης. Και στις υπόλοιπες πόλεις που αναγνώρισαν την κυριαρχία του επέστρεψε τους αιχμαλώτους και τους επέτρεψε να διατηρήσουν την αυτονομία τους. Η μόνοι που εξακολούθησαν να αντιστέκονται ήταν οι Λακεδαιμόνιοι, που χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν την εισβολή του Φιλίππου για να υποταχθούν.

Στοχεύοντας στην επισημοποίηση της αναγνώρισής του από όλες τις ελληνικές πόλεις, ο Φίλιππος τους κάλεσε σε σύνοδο όπου τους ανακοίνωσε πως προετοιμάζεται να εκστρατεύσει εναντίον της Περσίας, όχι μόνο για να απελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις που ήταν στην κυριαρχία τους, αλλά και για να εκδικηθεί για τις επιδρομές του Ξέρξη κατά το παρελθόν. Όλες οι πόλεις ψήφισαν υπέρ της αναγόρευσής του σε στρατηγό αυτοκράτορα, εκτός από την Σπάρτη, η οποία όμως ήταν πλέον τόσο εξασθενημένη, ώστε ο Φίλιππος δεν ασχολήθηκε καν.

Έτσι, το 338, ο Φίλιππος γίνεται κυρίαρχος των ενωμένων πια ελληνικών πόλεων. Εκείνη τη χρονιά, πεθαίνει ο Ισοκράτης σε ηλικία 98 ετών, ενώ ο Δημοσθένης εκφωνεί τον επιτάφιο λόγο για τους Αθηναίους που έπεσαν στη μάχη της Χαιρώνειας. Δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Φιλίππου, ο Δημοσθένης εξακολουθεί να πρωτοστατεί στον αγώνα κατά των Μακεδόνων και της φιλομακεδονικής παράταξης στην Αθήνα. Όταν ο Κτησιφώντας προτείνει να στεφανωθεί ο Δημοσθένης στα Μεγάλα Διονύσια, ο Αισχίνης επιτίθεται ακόμα μία φορά κατηγορώντας τον για παρανομία. Η δίκη έγινε τελικά έξι χρόνια αργότερα και έχουν σωθεί τόσο ο λόγος του Αισχίνη «Κατά Κτησιφώντος» όσο και η απολογία που έγραψε ο Δημοσθένης «Περί του στεφάνου». Ο Αισχίνης έχασε αυτή τη μάχη και αμέσως μετά έφυγε από την Αθήνα.

Το 324, όμως, ο Δημοσθένης βρέθηκε ο ίδιος κατηγορούμενος για κατάχρηση, όταν ένας Άρπαλος είχε καταχραστεί χρήματα από τον βασιλικό θησαυρό και δραπέτευσε λίγο μετά τη φυλάκισή του. Ο Δημοσθένης, που ήταν ανάμεσα στους επιθεωρητές που επέβλεπαν τον θησαυρό που είχε δημευτεί, θεωρήθηκε ύποπτος κατάχρησης ενός τμήματός του. Εγκατέλειψε την Αθήνα και επέστρεψε ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου για να ξεσηκώσει και πάλι τους αντιμακεδόνες, χωρίς επιτυχία.  Κυνηγημένος από τους στρατιώτες του Αντίπατρου, κατέφυγε στο ναό του Ποσειδώνα στον Πόρο (αρχαία Καλαυρεία), όπου αυτοκτόνησε με δηλητήριο, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Πλουτάρχου.

Ο σπουδαίος αγώνας του Δημοσθένη για την διατήρηση της ανεξαρτησίας της Αθήνας, επισκιάστηκε από τα κατοπινά κατορθώματα του Μ. Αλεξάνδρου. Για κάποιους, δεν ήταν παρά ένας ρομαντικός ονειροπόλος που σπατάλησε δυνάμεις σε έναν αγώνα χαμένο εκ των προτέρων. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν πως αν είχε εισακουστεί εγκαίρως, ίσως ο Φίλιππος να μην είχε επικρατήσει και η ελληνική ιστορία να είχε πάρει άλλο δρόμο, ενώ δεν έλειψαν και εκείνοι που αμφισβήτησαν την ακεραιότητά του, θεωρώντας πως, όπως ο Φίλιππος χρηματοδοτούσε του φίλομακεδόνες της Αθήνας, έτσι και ο Πέρσης βασιλιάς φρόντιζε για την επιτυχία της αντιμακεδονικής παράταξης, επειδή η διχόνοια που επέφερε στις ελληνικές πόλεις εξυπηρετούσε τα συμφέροντά του.
Όποια και αν ήταν τα κίνητρά του πάντως, σαράντα χρόνια μετά τον θάνατό του, οι Αθηναίοι έστησαν το  μπρούτζινο άγαλμά του στην αγορά και εξέδωσαν το εξής τιμητικό διάταγμα: «από όλους τους πολιτικούς άνδρες της εποχής του ο Δημοσθένης είναι εκείνος που υποστήριξε καλύτερα την ελευθερία και τη δημοκρατία».

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη δεν είχε πια κανέναν νόημα κατά την εκπνοή του 4ου αιώνα, εφόσον ο θεσμός της πόλης – κράτους είχε φτάσει στο τέλος του. Ούτε η ρητορεία είχε πια την ίδια αξία, χωρίς την ύπαρξη του πολίτη που παίρνει αποφάσεις, αν και ως τέχνη δεν εγκαταλείπεται. Η Αθήνα δεν είναι πια το πολιτικό κέντρο της Ελλάδας, εξακολουθεί όμως να είναι το σημείο συνάντησης των καλλιτεχνών και των διανοουμένων του νέου, διευρυμένου ελληνικού κόσμου. Το 323, χρονιά που πέθανε ο Αλέξανδρος, ο Αριστοτέλης εγκαταλείπει την Αθήνα καθώς η αντιμακεδονική παράταξη αγριεύει, και καταφεύγει στη Χαλκίδα, όπου θα πεθάνει λίγο αργότερα. Στην Αθήνα καταφθάνει ο νεαρός Επίκουρος για να υπηρετήσει στον στρατό, ένας φιλόσοφος που μερικά χρόνια αργότερα θα ιδρύσει τη σχολή του στον Βοτανικό και θα ανταγωνιστεί επί σαράντα χρόνια την Ακαδημία. Η σχολή του, που ονομάστηκε «Κήπος», και η σχολή των Στωικών θα είναι τα κυρίαρχα φιλοσοφικά ρεύματα των επόμενων ετών, τα οποία θα θέσουν στο επίκεντρο της ηθικής διδασκαλία την προσωπική, ψυχική γαλήνη. Ο ελληνικός κόσμος έχει εισέλθει σε μία περίοδο αυτοκρατοριών και η δημοκρατία θα παραμείνει μία ανάμνηση μέχρι τον 17ο  αιώνα, όταν οι υπήκοοι των μοναρχών της Ευρώπης θα την διεκδικήσουν και πάλι. - ΤΕΛΟΣ -    ΠΗΓΕΣ:   Jacqeline de Romilly, Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας, Καρδαμίτσας Albin Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας,  Αφοι Κυριακίδη Lawrence A. Tritle, The Greek World in the Fourth Century, Routledge Donald Kagan, σειρά διαλέξεων για την ιστορία της αρχαίας ελληνικής πόλης, Πανεπιστήμιο Yale, http://videolectures.net/yaleclcv205f07_kagan_lec01/ Κ. Παπαρρηγόπουλου, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Ελευθερουδάκης. Τα αρχαία κείμενα των Ελλήνων συγγραφέων που αναφέρονται.

enaasteri.blogspot.com