ΙΕΡΟΝ ΤΗΣ ΝΕΜΕΣΕΩΣ - ΠΡΟΣΦΑΤΩΣ ΑΝΑΚΑΛΥΦΘΕΝ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ

Ελληνικό άγαλμα της Νεμέσεως, ευρεθέν στην Αίγυπτο, 2ο αι. μ.Χ. (Λούβρο)

Τα υπολείμματα που αποκαλύφθηκαν στην νότια πάροδο του αρχαίου θεάτρου, με διαδοχικές στρώσεις μεγάλων πέτρινων πλίνθων, προερχόμενων από τη νότια πάροδο και την σκηνή, και τα οποία αφαιρέθηκαν.
 ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΑ ΝΕΜΕΣΗ
Οι τελευταίες ημερομηνίες δείχνουν ότι το θέατρο είχε δύο φάσεις κατασκευής, στην ελληνιστική εποχή (3 ος αι. π.Χ.) και κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής κατοχής (1 ος αιώνας μ.Χ.). Ο ίδιος ο ναός χρονολογείται στον 1 ο αιώνα μ.Χ. και αναγνωρίστηκε από ένα πέτρινο βωμό για προσφορές και μια σειρά αφιερωτικών επιγραφών από ιερείς και εξέχουσες προσωπικότητες.

Σύμφωνα με τον ανασκαφέα και τον επικεφαλής της Εφορείας Λέσβου Παύλο Τριανταφυλλίδη: «Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στη νότια πάροδο υπάρχει ιερό της Νέμεσης, καθώς στην πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο του θεάτρου η κατασκευή της υπόγειας αρένας στην ελληνιστική ορχήστρα επέτρεπε τις θεαματικές μονομαχίες μεταξύ των μονομάχων, των οποίων οι οικογένειες ζούσαν στη Μυτιλήνη.

Η ύπαρξη ενός ιερού της Νέμεσης ήταν απαραίτητη αφού οι μάχες των μονομάχων έπρεπε να ανταμειφθούν με τη απονομή της δικαιοσύνης και για τους καλύτερους μεταξύ τους , για να ανακηρυχθούν νικητές ».
Οι ανασκαφές στην περιοχή συνεχίζονται με τη συμβολή της σχολής πολιτικών μηχανικών του Πανεπιστημίου του Μπάρι στην Ιταλία. Οι διπλές φάσεις της κατασκευής του θεάτρου ιδρύθηκαν από τους καθηγητές Georgio Rocco και Monic Livadiotti.

Το «Διάζωμα»  μια οργάνωση που προωθεί τα αρχαία ελληνικά θέατρα, παραθέτει τον Πλούταρχο, ο οποίος δήλωσε ότι το θέατρο ήταν τόσο σημαντικό στην αρχαιότητα, όπου ο Πομπήιος αντιγράφει τα σχέδιά του για την οικοδόμηση ενός θεάτρου όπως αυτό και στην Ρώμη το 55 π.Χ., το οποίο έγινε πρότυπο για τα επόμενα κτίρια. 

Στη σύγχρονη εποχή σώζονται πολύ λίγα από τις πρώτες φάσεις, καθώς τα ερείπια υπέφεραν από τη διάβρωση του εδάφους και από την απομάκρυνση για χρήση στο κάστρο της Μυτιλήνης κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.

Ελάχιστα γνωρίζουμε για τη Νέμεση, αυτή την αρχαιότατη θεότητα, που προσδιορίζεται άλλοτε ως Ιχναίη, άλλοτε ως Αδράστεια ή Ραμνουσία. Η ετυμολογία, η ρίζα του ονόματος «νέμω», δήλωνε αρχικά τη δίκαιη διανομή, τη μοιρασιά που γίνεται βάσει νόμιμης εξουσίας.

Η Νέμεση απεικονίζει Αποτύπωση από το άγαλμα στον Ραμνούντα (Bertel Thorvaldsen 1770-1844)

Με τον καιρό απέκτησε τη σημασία της ανάληψης δικαστικής δράσης εκ μέρους της εξουσίας, ώστε να απονεμηθεί δικαιοσύνη. Ως λέξη η «Νέμεσις» έχει αντικειμενική αξία και όχι υποκειμενική. Αναφέρεται στο φορέα της εξουσίας που την ασκεί. Μεταφορικά λέγοντας «Νέμεση» εννοούμε τη θεία δίκη.

Ήταν η Νύχτα σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησίοδου και τον Παυσανία, που δίχως σύντροφο αρσενικό γέννησε την Νέμεση, για να κρατά σε ισορροπία τις ανθρώπινες υποθέσεις. Στα Διονυσιακά του Νόννου έχουμε μια διαφορετική άποψη, που θέλει την Νέμεση κόρη του Ωκεανού, ενώ ο Υγίνος την περιγράφει ως δημιούργημα του Ερέβους και της Νύχτας.

Ονομαζόταν, επίσης, Ραμνουσία, εξαιτίας ενός αγάλματος και ενός ναού της στον Ραμνούντα, χωριό της βόρειας Αττικής.

Το ιερό της Νέμεσης.στον Ραμνούντα Στον Ραμνούντα της Αττικής, κοντά στο Μαραθώνα, λατρευόταν η Νέμεσις ως Ραμνουσία κι είχε περίφημο ιερό. Το άγαλμά της θεάς το είχε σμιλεύσει ο Φειδίας από μάρμαρο της Πάρου, που είχαν φέρει οι Πέρσες στο Μαραθώνα και το προόριζαν για να στήσουν τρόπαιο για τη νίκη που θα πραγματοποιούσαν ενάντια στους Αθηναίους. Επειδή οι Πέρσες είχαν δείξει μεγάλη σιγουριά για τη νίκη τους, υπερβολή και αλαζονεία, η θεά τους τιμώρησε.Υποκίνησε τον αθηναϊκό στρατό στο Μαραθώνα κι οι Πέρσες ηττήθηκαν.Αργότερα η Νέμεσις ταυτίστηκε με την Αδράστεια, παριστανόταν ως παρθένα κι έμοιαζε με την Αφροδίτη.

Το επίθετο Αδράστεια που της αποδόθηκε, «εκείνη από την οποία κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει», ανήκε μάλλον αρχικά στη φρυγική θεότητα Κυβέλη και της αποδόθηκε μεταγενέστερα.
Στον Ραμνούντα βρίσκονται δυο ιερά της Ραμνουσίας Νεμέσεως (το μικρό και το μεγάλο). Τα πρώτα αποδεικτικά στοιχεία της λατρείας της Νέμεσης στο δήμο αυτό αναφέρονται στο 499 π.Χ., αν και πιθανώς η λατρεία να ξεκινά ακόμη παλαιότερα. Γύρω στο 430 π.Χ. χτίστηκε ο ναός ο αφιερωμένος στη θεότητα, ο οποίος ήταν από τα τελευταία παραδείγματα πολυγωνικής κατασκευής. Δίπλα του ήταν ένας ακόμα ναός της Νέμεσης και της Θέμιδας.
Οι δύο ναοί της Νέμεσης, βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους, σε περιοχή προς το δρόμο μεταξύ του Ραμνούντα και του Μαραθώνα, περίπου 630 μέτρα νότια της μετέπειτα πόλης.
Η Νέμεσις ως θεότητα προσωποποιούσε μαζί με άλλες (Θέμιδα, Ειμαρμένη κ.ο.κ.) την έννοια της δικαιοσύνης και αποκαθιστούσε την τάξη (της φύσης, της ανθρώπινης κοινωνίας, του κόσμου), όταν αυτή διασαλευόταν.

Η Νέμεση και οι Διόσκουροι  στον Κάτω Κόσμο,  ερυθρόμορφος κρατήρας Από την Μ Ελλάδα 4ος αι .π.Χ. 

Η Νέμεση ήταν θεότητα και συγχρόνως η προσωποποίηση της ¨θείας δίκης». Ήταν κόρη της Νύκτας και αναφέρουν πως κάποτε την είχε ερωτευτεί ο Δίας κι εκείνη μεταμορφωνόταν συνεχώς για να τον αποφύγει. Στο τέλος είχε πάρει τη μορφή χήνας, αλλά δεν είχε καταφέρει να σωθεί γιατί ο Δίας μεταμορφώθηκε την ίδια στιγμή σε κύκνο κι ενώθηκε μαζί της. Τα αβγό που είχε γεννήσει η Νέμεση το είχαν μαζέψει κάποιοι βοσκοί και το είχαν δώσει στη Λήδα. Από εκείνο το αβγό είχαν γεννηθεί η Ελένη και οι Διόσκουροι.
Τότε τιμωρούσε την υπεροψία και την αλαζονεία των ανθρώπων (την ύβριν). Αν κάποιος αδικεί τους άλλους συνεχώς, και κάποια στιγμή η ίδια η ζωή του θέσει οδυνηρό φρένο στη στρεβλή πορεία του, τότε μιλάμε για «θεία δίκη». Στη Σμύρνη υπήρχε ναός αφιερωμένος σ’ αυτήν.

Η Νέμεση και η Ευτυχία, Αθηναϊκή ερυθρόμορφη υδρία του 5 ου αιώνα π.Χ.Ήταν η προσωποποίηση της «θείας εκδίκησης», όπως οι Ερινύες, αλλά δεν τιμωρούσε μόνο το έγκλημα, αλλά και κάθε «υπερβολή» και αλαζονεία. Τιμωρούσε τους υπερόπτες και προσπαθούσε να φέρει την ισορροπία ανάμεσα στην τύχη των ανθρώπων.Έτσι ο Κροίσος, γεμάτος πλούτη και αλαζονεία, οδηγήθηκε από την Νέμεση στην εκστρατεία εναντίον του Κύρου και καταστράφηκε.

Ορισμένοι συγγραφείς, μεταξύ των οποίων και ο Απολλόδωρος, γράφουν πως η Νέμεσις όταν ενώθηκε με τον θεό Δία, γέννησε την Ωραία Ελένη. Παρόλο που η Νέμεσις υπέστη μεγάλη καταδίωξη για να αποφύγει τον πόθο του Δία, ενώθηκε μαζί του με τη μορφή χήνας, όταν ο Δίας είχε τη μορφή κύκνου.
Ως θεότητα η Νέμεσις απέδιδε στον καθένα την ευτυχία ή δυστυχία που αντιστοιχούσε στην αξία του. Ο ρόλος της ήταν συγγενικός με αυτόν των Μοιρών. Μόνο που οι Μοίρες είχαν σχέση με την ειμαρμένη, προαποφάσιζαν τη μοίρα των ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν, ενώ η Νέμεσις επιβράβευε ή τιμωρούσε κάποιον με γνώμονα το δίκαιο.
Κατά την καταδίωξή της πέρασε η Νέμεσις χώρες και ηπείρους, θάλασσες όπου μεταμορφώνονταν σε ψάρι, και γενικά άλλαζε εκείνη συνέχεια μορφή.

Η Νέμεση δείχνει με το δάχτυλό  στην Ελένη …

Η Νέμεσις γέννησε ένα αβγό το οποίο βρήκε στο δάσος ένας βοσκός και το έδωσε στη Λήδα. Η Λήδα το έκλεισε σε ένα ερμάρι και όταν γεννήθηκε η Ελένη, την ανέθρεψε σαν κόρη της.
Υπάρχουν άλλες δύο εκδοχές για το αβγό αυτό:

ότι ο θεός Ερμής το έριξε στον κόρφο της Λήδας
ότι έπεσε από τον ουρανό.

Υπάρχει και μια άλλη άποψη της μυθολογικής διαδρομής της Νεμέσεως. Λεγόταν πως από την ένωση του Ταρτάρου και της Νεμέσεως γεννήθηκαν οι Τελχίνες. Τα ονόματά τους ήταν Χρυσός, Άργυρος και Χαλκός, από τα μέταλλα που είχαν ανακαλύψει ή κατά τον Βακχυλίδη Ακταίος, Μεγαλήσιος, Ορμενός και Λύκος.
Οι Τελχίνες ήταν μάγοι και προκαλούσαν βροχή, χαλάζι, χιόνι και κεραυνούς. Ήταν πνεύματα της φωτιάς-ηφαιστειακά, από ρίζες έφτιαχναν φίλτρα θαυματουργά και κατείχαν τρομερές δεξιότητες. Περιγράφονται ενίοτε δίχως χέρια ή πόδια. Ήταν όντα αμφίβια και είχαν κάτι από άνθρωπο και κάτι από ψάρι, σαν τον Όανες της σουμερο-βαβυλωνιακής μυθολογίας. Τους περιέγραφαν με μεμβράνη στα δάχτυλα και φημισμένες οικογένειες ισχυρίζονταν ότι κατάγονταν από τη γενιά τους.

Σύμβολα της θεάς είναι ο πήχυς και το χαλινάρι. Τα σύμβολα αυτά είναι ενδεικτικότατα της λειτουργίας της να προσμετρά τις ανθρώπινες σκέψεις, συναισθήματα, δράσεις και να θέτει ένα όριο στην αχαλίνωτη ασυδοσία του εγωισμού των ανθρώπων. Έτσι η έπαρση των θνητών έναντι των Κοσμικών Νόμων (ύβρις) και η κατάφωρη αδιαφορία για το Κοινό Καλό, σαρώνονται με τη δράση της Νέμεσης και εδώ μοιάζει με Συμπαντική Ζυγαριά που απονέμει αέναα Δικαιοσύνη.

Η Θεά Νεμέση, η ελληνική θεά της μοίρας και της ανταμοιβής

Ορφικός Ύμνος

Εσένα τη Νέμεση καλώ…
Εσένα τη Νέμεση καλώ, τη βασίλισσα την πανίσχυρη, μέσω της οποίας αποκαλύπτονται οι πράξεις των θνητών ανθρώπων, την αιώνια, την αξιοσέβαστη, με την απεριόριστη όραση, εκείνη που αγκαλιάζει με το ορθό και το δίκαιο […]σε κάθε θνητό είναι γνωστή η επιρροή σου, και οι άνθρωποι βογγούν πίσω από τα δίκαια δεσμά σου, γιατί κάθε σκέψη καλά κρυμμένη στο μυαλό, ξεκάθαρα αποκαλύπτεται στη θέα σου. […] Έλα ευλογημένη και ιερή Θεά, εισάκουσε την προσευχή μου, και βάλε στη φροντίδα σου τη ζωή του πιστού σου, την αγαθοεργή σου βοήθεια δώσε στην ώρα της ανάγκης, και άφθονη ισχύ στη δύναμη της λογικής, τις σκέψεις τις ασεβείς, τις αλαζονικές και τις χαμερπείς δίωξε μακριά.
–Ορφικός Ύμνος 61 στην Νέμεση
τη βασίλισσα την πανίσχυρη,
μέσω της οποίας αποκαλύπτονται οι πράξεις των θνητών ανθρώπων,
την αιώνια, την αξιοσέβαστη, με την απεριόριστη όραση,
εκείνη που αγκαλιάζει με το ορθό και το δίκαιο
[…]σε κάθε θνητό είναι γνωστή η επιρροή σου,
και οι άνθρωποι βογγούν πίσω από τα δίκαια δεσμά σου,
γιατί κάθε σκέψη καλά κρυμμένη στο μυαλό,
ξεκάθαρα αποκαλύπτεται στη θέα σου.
[…] Έλα ευλογημένη και ιερή Θεά, εισάκουσε την προσευχή μου,
και βάλε στη φροντίδα σου τη ζωή του πιστού σου,
την αγαθοεργή σου βοήθεια δώσε στην ώρα της ανάγκης,
και άφθονη ισχύ στη δύναμη της λογικής,
τις σκέψεις τις ασεβείς, τις αλαζονικές και τις χαμερπείς διώξε μακριά.


Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Στράβων 9.1.17
Απολλόδωρος 3.127f
Υγίνου, Αστρονομία, 2.8
Ησίοδου, Θεογονία, 223
Παυσανίας, 7.5.3
Νόννου, Διονυσιακά, 48.375
Βακχυλίδης, Αποσπ.
Ομηρικός Ύμνος III στον Δήλιο Απόλλωνα 89f
Ορφικός Ύμνος 61 στην Νέμεσιν
Greek Lyric IV, Βακχυλίδης Αποσπ. 52 (από τον Τζέτζη περί Θεογονίας)
Dr. Vollmer’s Wörterbuch der Mythologie aller Völker, Stuttgart: Hoffmann’sche Verlagsbuchhandlung, 1874.
Λεξικόν Σουΐδα, λήμμα: Ραμνουσία Νέμεσις

 ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ